تحلیل جامع کتاب متون فقه وکالت اثر دکتر الهه شعبانپور انتشارات افق علم (مشاهیر دانش)

فقه یک نظام حقوقی در کشورهای اسلامی است که تعریف آن، دانش به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی است

واژه فقه به معنی فهم است؛ اما از آنجا که مسلمانان علم و فهم از دین را شریف‌تر از سایر علوم می‌دانسته‌اند، فقط فهم دین را فقه نامیده‌اند و این‌گونه بود که اصطلاح علم فقه به وجود آمد

منابع فقه اسلامی عبارتند از مجموعه گزاره‌هایی (اعم از آنکه عقل به این گزاره‌ها پی برده باشد یا فقط توسط شارع بیان شده باشد) که فرد آگاه به علوم لازم (مثل فقه، اصول فقه، علم الحدیث و…) می‌تواند با استفاده از آن‌ها احکام شرعی فرعی را به‌دست آورد

از دیدگاه فقهای شیعه، این منابع در اصل دو عددند و عبارت اند از نقل و عقل اما به‌طور سنتی و برای مقایسه پذیرتر شدن با سایر مذاهب اسلامی به صورت چهار دسته شمرده شده‌اند:

• کتاب

• سنت

• عقل

• اجماع

در سال‌های نخستین ظهور اسلام، علم فقه معنای مصطلح فعلی را که در کنار سایر علوم حکمت و تفسیر و کلام قرار می‌گیرد نداشته‌است. فقه نهادی است که بدون ظهور نهضت ترجمه و تنها با خوانشی عرفی از قرآن امکان ظهور نمی‌یافت. روش‌شناسی فقه سخت متأثر از منطق ارسطویی، مقولات عشر، کلیات خمس و مفاهیمی مانند «موضوع»، «محمول»، «قضیه»، «قیاس»، «استقراء»، «قطع، ظن، شک» و انبوهی از گزاره‌های دیگر است که با نهضت ترجمه به مباحث کلامی و فقهی مسلمانان راه یافتند. این فقاهت شامل عقاید و اخلاق و حقوق بوده‌است. از آنجا که اهل سنت باب تفقه را بر روی خود بستند، تاریخ فقه را در نزد آن‌ها باید از زاویه‌ای دیگر نگریست. اما در بین شیعیان فقه ادامه یافت، لذا می‌توان دوره‌های فقه را درعناوین زیر خلاصه کرد:

دوره اول: اختصاص به شیوه نقل عین روایات با ذکر اسناد دارد. این شیوه که از آن به «فقه مستند» نیز یاد می‌شود، حتی در زمان حضور امامان شیعه نیز وجود داشت. اما از نظر گستردگی، روش جمع‌آوری و تنظیم آنها، در مقایسه با کتب فقهی بعد از غیبت، در سطحی بسیار پایین و محدود قرار داشت: شیوه بیان فقه در قالب الفاظ روایات و با ذکر اسناد، تا زمان نگارش کتاب کافی معمول بوده و از آن زمان به بعد به ندرت در آثار فقهاء به چشم می‌خورد؛ بنابراین چهره معروف این شیوه، شیخ کلینی است

دوره دوم: شیوه بیان احکام با عبارات خود احادیث و با حذف اسناد بوده‌است. این شیوه از اوایل قرن چهارم هجری و در عصر شیخ کلینی پدید آمد. علی بن بابویه پدرشیخ صدوق و صاحب کتاب شرایع از اولین کوشندگان در این زمینه محسوب می‌شود. او نخستین بار کتاب فقهی مجرد از سند روایت و مانند اثر مخصوص به مؤلف و نشان دهنده فتوی و نظر مؤلف را تألیف کرد. شیخ صدوق، ابن ابی عقیل، ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی، سلار، ابوالصلاح حلبی و ابن براج از دیگر فقهایی هستند که در این دوره می‌زیسته‌اند

دوره سوم: اختصاص به شیوه بیان احکام در قالب عباراتی شخصی خود مجتهد دارد. این شیوه که به «فقه مستنبط» نیز خوانده می‌شود، توسط محمد بن حسن بن علی الطوسی معروف به شیخ طوسی بنیان نهاده شد، او با نگارش کتاب المبسوط شیوه جدیدی را در تبیین و تدوین مسائل فقهی به وجود آورد و برخلاف گذشتگان که فتاوی خود را درقالب الفاظ احادیث (با ذکر یا حذف سند) بیان می‌کردند، با عبارات خودش به ایراد فتوی پرداخت و شیوه نقل فتوی به دور از جمود بر الفاظ روایت و با عبارات شخصی مجتهد را درتدوین کتب فقهی تأسیس کرد. این شیوه راهگشای چگونگی تألیف کتب فقهی بعد از شیخ گشت که تا به امروز نیز ادامه دارد

دوره‌های جدید فقهی که در آن نقش اجتهاد پر رنگ تر شد و تکیه فقها بر تعقل بیشتر. اما بعد از مدتی هم‌زمان با افول عقل‌گرایی در غرب جریانی در بین شیعیان نفوذ کردند که عقل را بر زمین گذاشتند. تا آنکه شیخ انصاری بار دیگر موفق شد تعقل را با صحنه برگرداند و عصر طلائی اجتهاد را آغاز کرد

ساختار کتاب‌های فقهی به‌طور معمول به دو قسمت اصلی تقسیم شده‌است: عبادات و معاملات (عام) سپس هر کدام از این دو قسمت اصلی به چندین بخش که معمولاً آن را باب یا کتاب می‌نامند تقسیم می‌شود؛ مثلاً باب‌القضاء زیر مجموعه‌ای از معاملات (عام) است که در آن به احکام قضاوت پرداخته می‌شود. باب‌های اصلی کتب فقه از این قرارند:

• کتاب التقلید: احکام دسترسی به حکم شرعی

• کتاب الطهاره: احکام پاک نمودن

• کتاب الصلاة: احکام نماز

• کتاب الصوم: احکام روزه

• کتاب الزکاة: احکام زکات (نوعی مالیات که باید صرف هزینه‌های جامعه اسلامی شود)

• کتاب الخمس: احکام خمس (نوعی مالیات که صرف گسترش اسلام می‌شود. این مسئله مخصوص شیعیان است)

• کتاب الحج:احکام حج

• کتاب المتاجر: احکام داد و ستد

• کتاب الاجارة: احکام اجاره

• کتاب المضاربه: احکام مضاربه (نوعی سرمایه‌گذاری)

• کتاب المزارعة: احکام سرمایه‌گذاری در کشاورزی

• کتاب المساقاة: احکام سرمایه‌گذاری در آبیاری

• کتاب الضمان: احکام آنچه انسان ضامن انجام آن می‌شود

• کتاب الحوالة

• کتاب النکاح: احکام ازدواج، محرم شدن

• کتاب الوصیة: احکام وصیت کردن

• کتاب القضاء: احکام داوری و قضاوت بین مردم که اکنون به آن دانش حقوق می‌گویند

• کتاب النذر: احکام نذر کردن

• کتاب الجهاد: احکام دفاع مظلومان و سرزمین‌های مسلمان نشین

• کتاب الامر بالعروف و النهی عن المنکر: احکام دعوت به اعمال نیک و دوری از بدی‌ها = امر به معروف و نهی از منکر

در عصر حاضر نیز این علم دارای اهمیت بسزایی است. اهمیت این درس در آزمون های مختلف حقوقی نیز چشمگیر است

برای مثال، درس متون فقه با وجود اینکه در آزمون وکالت دارای ضریب 1 است اما به عنوان یک درس تراز، اثر بخشی زیادی روی قبولی شما دارد؛ با وجود متون عربی بسیاری از داوطلبان این درس را از مطالعات خود حذف می کنند اما با صرف زمان و دقت می توانید مهارت کافی در پاسخ گویی به سوالات را کسب کنید. درس متون فقه در بین دروس حقوقی جایگاه ویژه ای دارد چون با همه آن ها مرتبط است و یادگیری متون فقه می تواند به شما در دروس دیگر هم کمک کند؛ برای مثال بحث حدود در حقوق جزا، وکالت در حقوق مدنی با مباحث متون فقه مشترک هستند

متون فقه در آزمون وکالت مرکز وکلای قوه قضاییه همواره یکی از مواد امتحانی ثابت بوده است. منبع معرفی شده فقه برای آزمون وکالت و بر اساس آخرین اطلاعیه منتشر شده از سوی مرکز وکلای قوه قضاییه کتاب تحریرالوسیله امام خمینی و در ۵ باب وکالت، شهادات، اقرار، قضاوت و ایمان می باشد. اما در آزمون وکالت کانون های وکلای دادگستری، متون فقه چند سالی است که منابع آزمون اضافه شده است

سوالات درس متون فقه به همراه اصول استنباط اسلامی (اصول فقه) ذیل یک عنوان درس در دفترچه سوالات آزمون وکالت طرح می شود و سهم هریک از این دو درس ۱۰ تست است. کتاب تحریر الوسیله امام خمینی (ره) در ۵۱ باب (کتاب) و به زبان عربی است که در آن به مسایل فقی توسط ایشان پرداخته شده است. این کتاب، مهمترین و جامع ترین رساله فتوایی حضرت امام خمینی قدس سره الشریف و یکی از ماندگارترین آثار فقهی شیعه میباشد که از بدو تألیف تاکنون بارها مورد شرح ترجمه حاشیه و تلخیص فقهای بعد از ایشان قرار گرفته است

این کتاب جامع ابواب فقه و فتاوای دقیق حضرت امام (ره) و همچنین در بردارنده مسائل مستحدثه است که سایر فقها کمتر بدان پرداخته و به همین جهت همواره مورد توجه اندیشمندان و حقوقدانان معاصر بوده و هم اکنون نیز برخی سرفصلهای آن به عنوان یکی از منابع آزمون کانون وکلای دادگستری و همچنین مرکز وکلای قوه قضائیه در نظر گرفته شده است

بدین نحو که ابواب وکالت قضاوت شهادات اقرار و ایمان به عنوان سرفصل درس متون فقه در آزمون مرکز وکلا و ابواب وکالت و شهادات در آزمون کانون وکلا معرفی شده اند. برای موفقیت و کسب درصدبالا در این درس امتیازآور، وجود منبعی جامع و کامل همراه با بیانی شیوا و همچنین حل تست های مربوط به این درس و رجوع به پاسخ های کاملا تشریحی، بیش از پیش حس می شود

در همین راستا انتشارات افق علم (مشاهیر دانش) اقدام به انتشار کتاب متون فقه وکالت(کانون وکلا و مرکز وکلا) نموده است. در کتاب حاضر که به قلم دکتر الهه شعبانپور نگاشته شده است؛ سعی بر آن بوده تا ساده ترین و روان ترین ترجمه ممکن با روشی متفاوت جهت سهولت در یادگیری متن عربی ارائه گردد. از این رو بخشهای کتاب حاضر به شرح ذیل تنظیم گردیده:

1- بخش به بیان ساده

یکی از مشکلات داوطلبین عزیز در درس متون فقه عربی بودن و سختی ترجمه آن است. در این کتاب هر مسأله قبل از ترجمه ابتدا به سادگی بیان و حتی الامکان با مواد قانونی مرتبط تطبیق داده شده است. اینگونه داوطلب قبل از ترجمه یکبار کل مسأله را به بیان ساده مطالعه میکند و سپس با ذهنی آماده به ترجمه پرداخته و در نتیجه درک بهتری از آن مساله خواهد داشت

2- ترجمه عبارت به عبارت

پیش از انتشار این کتاب یکی از خلاهایی که به طور جدی در درس متون فقه احساس میشد فقدان ترجمه کوتاه و عبارت به عبارت بود؛ زیرا غالباً ترجمه ها به صورت پاراگرافی و نهایتاً جمله به جمله انجام می گرفت که موجب سردرگمی داطلب میگردید. لذا کتاب حاضر اولین اثری است که در همان چاپهای ابتدایی به دلیل ترجمه عبارت به عبارت با استقبال عالی داوطلبین عزیز مواجه شد

3-ترجمه نموداری

نه تنها ترجمه به صورت عبارت به عبارت بلکه متن عربی و ترجمه هر دو به صورت نموداری میباشد

4-تقسیم بندی موضوعی مسائل

از ویژگیهای منحصر به فرد و خلاقانه این کتاب که تاثیر بسزایی در فرایند یادگیری و مرور داوطلبین دارد و برای اولین بار انجام شده است، عنوان بندی مسائل میباشد که حتی بعدها این روش مورد الگوبرداری و استقبال سایر مؤلفین محترم نیز قرار گرفته است. پیش تر این گونه بود که داوطلب عزیز بدون آنکه بداند مسأله مورد نظر درباره چه موضوعی است، شروع به مطالعه میکرد و باید یکبار کل مساله را میخواند تا ابتدا بداند آن قسمت از متن عربی حول محور چه موضوعی است و سپس یکبار دیگر همان مسأله را با رویکرد جدید بخواند که این امر موجب اطاله یادگیری و اتلاف وقت میشد. از این رو نگارنده برای اولین بار در اثر حاضر برای هر مساله متناسب با موضوعش یک عنوان دقیق و خاص قرار داد. چنین روشی موجب انسجام ذهنی یادگیری بهتر و راحتی بیشتر فرآیند مرور میشود

5-بیان کلیدواژه ها

از دیگر چالشهای پیش روی داوطلبین عزیز در درس متون فقه حجم زیاد مسائل و فراموشی آنهاست. در کتاب حاضر سعی شده است تا برای حل این چالش نیز تدبیری اندیشیده شود به این صورت که نه تنها تمام مسائل دارای عنوان میباشند بلکه تک تک عباراتی که در قالب نمودار بیان شده با تیتری که حاوی کلیدواژه آن موضوع است معرفی گردیده اند. این روش نیز که برای نخستین بار در همین اثر نمایش داده شد موجب گردید از طرفی داوطلب هنگام مطالعه اولیه با دیدن کلیدواژه ها به یادگیری خود سرعت بخشد و از طرف دیگر هنگام مرور نهایی نیز با نگاه فوری به همین تیترها، بتواند مطالب را در ذهن تثبیت کند در آزمونهای اخیر نیز ثابت شد که پاسخ بسیاری از سؤالات با همین واژگان کلیدی ممکن است

6-تست های جامع

از ویژگیهای جامع بودن کتاب این است که جهت آشنایی بیشتر داوطلبین عزیز با نوع سؤالات نیز در بخش پایانی کتاب، آزمونهای سابق سال ۸۶ تا ۱۴۰۲ و تستهای تألیفی همراه با پاسخنامه و ارجاع دقیق به مساله ارائه گردید. تمام ویژگی های به کار رفته در این کتاب تجربه ی سالها تدریس مؤلف در درس متون فقه به همین روش بوده و در تسلط هرچه بیشتر داوطلبین عزیز تاثیر بسزایی دارد. موفقیتهای چشم گیر داوطلبین عزیزی که از این کتاب استفاده و به دوستانشان پیشنهاد کرده اند نیز بهترین معرف کتاب میباشد و همین امر موجب استقبال بی نظیر از این اثر شده است

فهرست عناوین اصلی

• کتاب الوکاله

• کتاب القضا

• کتاب الشهادات

• کتاب الاقرار

• کتاب الایمان

• آزمون ها (مجموعه آزمون های سال 1386 تا کنون)

• پاسخنامه